Ie-net organiseerde op 22 oktober 2020 een webinar over waterhergebruik in een droogtegevoelig Vlaanderen. Ook Vlakwacoördinator Dirk Halet nam deel aan het gesprek en gaf zijn visie op systeemdenken voor een robuust watersysteem. Er kwamen in de webinar vier hoofdthema’s aan bod: de Blue Deal, systeemdenken, de praktijk van waterhergebruik in Vlaanderen en de socio-economische uitdagingen. We geven een inzichtelijike samenvatting van de sessies. Meer weten: het volledige verslag door ie-net en de sprekerpresentaties.
De Blue Deal: beleid van beslissing naar uitvoering
De concrete oorzaak van waterschaarste in Vlaanderen is een lage waterbeschikbaarheid, hoge bevolkingsdichtheid en historische gerichtheid op waterafvoer. Ons hoge verbruik bombardeert Vlaanderen tot een van de meest droogtegevoelige regio’s in Europa en zelfs daarbuiten. De klimaatverandering die steeds dringender wordt, vereist een efficiënter en adaptiever watersysteem om enerzijds droogte en anderzijds overstromingen het hoofd te bieden.
In juli 2020 initieerde de Vlaamse overheid de “Blue Deal” die Vlaanderen moet wapenen tegen waterschaarste en droogte. De Deal schetst visie en context, die worden omgezet in plannen en die op hun beurt in concrete acties. De derde Vlaamse waterbeleidsnota stelt zes krachtlijnen voorop die vertaald worden in stroomgebiedsbeheerplannen (SGBP) die nu worden herzien voor de periode 2022-2027. Het probleem: de ecologische toestand van het oppervlaktewater in Vlaanderen is ruim onvoldoende: slechts 1 van de 195 oppervlaktewaterlichamen voldoet aan de doelstellingen. Hoewel het merendeel van de grondwaterlichamen een goede chemische kwaliteit vertoont, is er een ernstig kwantitatief tekort aan grondwater. De acties: er is een strategisch plan gemaakt om watervoorziening te waarborgen. Als laatste redmiddel is er een afwegingskader voor prioritair watergebruik tijdens periodes van (extreme) droogte.
Systeemdenken voor een robuust watersysteem
Vlaanderen huist veel waterintensieve sectoren die tevens een belangrijke tewerkstelling (20%) vertegenwoordigen. De Waterstressindicator staat op dit moment op 56% in Vlaanderen waarmee we landen als Spanje, Italië en Griekenland overstijgen. Het is ook ver boven de cut-off van 25% die als de drempel voor een regio met waterschaarste wordt beschouwd. Het waterbeheer in Vlaanderen moet dus evolueren naar een robuust en adaptief watersysteem dat klimaatschokken kan opvangen.
Systeemdenken staat hierbij centraal: eerst stilstaan bij de grondoorzaak van het probleem en dan werken naar een efficiënte oplossing. Dit wordt geïllustreerd in het ijsbergmodel, waarin oorzaak-gevolg relaties worden ontrafeld en “heilige huisjes” kritisch bekeken worden.
Een voorbeeld is investeren in buffercapaciteit. Wanneer er meer water beschikbaar is, zal doorgaans ook de watervraag stijgen. In een geïntegreerde benadering is dit uiteraard ongewenst, moeten we werken aan zowel de vraag- als de aanbodzijde. Infrastructuurwerken moeten resulteren in meer infiltratie, terwijl meer waterhergebruik moet resulteren in minder geconcentreerde afvalwaters om natuurlijke ecosystemen te beschermen. Bovendien kan de verhoogde koelvraag in Vlaanderen niet langer hand in hand gaan met een opwarming van de waterlopen. Dit vereist concrete, innovatieve benaderingen naar hergebruik in verschillende sectoren.
Waterhergebruik in Vlaanderen: de praktijk
Aquafin beheert 323 rioolwaterzuiveringsinstallaties in Vlaanderen en staat in voor de zuivering van afvalwater van zo’n 5 miljoen inwoners. Samenwerkingen zijn essentieel om projecten op te zetten voor waterhergebruik op bedrijventerreinen . Een eerste voorbeeld is het opwaarderen van gezuiverd afvalwater van de RWZI Merelbeke tot drinkwater voor het Centre for Advanced Process Technology for Urban Resource Recovery (CAPTURE) te Gent. Een tweede voorbeeld is gezuiverd afvalwater als alternatief voor drinkwater ter vervanging van natuurlijke waterbronnen, zoals de Blankaart te Diksmuide. Ook gezuiverd afvalwater als proceswater in industriële context, o.a. voor citroenzuurproductie illustreert nieuwe perspectieven voor waterhergebruik. Een gepaste nabehandeling van het gezuiverde afvalwater is hierbij echter essentieel.
Een uitstekend voorbeeld van circulair watergebruik is het hergebruik van effluent voor de productie van infiltratiewater in het pompstation Torreele, IWVA (W-Vl). Hier wordt drinkwater geproduceerd uit grondwater dat artificieel aangevuld wordt door infiltratie van gezuiverd afvalwater uit de RWZI Wulpen (beheerd door Aquafin). Hier gaan duurzaam grondwaterbeheer en ecologiebeheer hand in hand. Deze site wordt nog steeds geoptimaliseerd en gemoderniseerd. Recente ontwikkelingen zijn hier een 1) gedeeltelijk hergebruik van het spoelwater van de ultrafiltratie, 2) een direct hergebruik van het gezuiverde afvalwater na osmose en actievekoolfiltratie, en 3) ondergrondse infiltratie om verdamping te beperken en infiltratie bij vorst nog steeds mogelijk te maken. Dit is een mooi voorbeeld van integraal waterbeheer, waarbij de grondwaterstand en natuurwaarde behouden blijven.
Op industrieel niveau kunnen circulaire wateroplossingen ook soelaas bieden. Allgro is een groothandel en versnijderij van groenten en fruit waar waterhergebruik centraal staat. Door de hoge lozingskosten, slechte grondwaterkwaliteit en hoge kosten en praktische beperkingen van leidingwater ging dit bedrijf over tot waterhergebruik. Niet alleen omwille van duurzaamheid, maar ook financiële en wettelijke hefbomen waren van belang, wat de vereiste integrale benadering van waterhergebruik illustreert. Op dit moment slaagt Allgro erin om via omgekeerde osmose 75-80% van het water te hergebruiken. In de toekomst willen zij door regenwater te hergebruiken via ultrafiltratie tot een volledig gesloten waterkring komen.
De socio-economische uitdagingen
We mogen het belang van de consument en de publieke opinie over gezuiverd afvalwater niet onderschatten. Waterproductie en -consumptie zijn onderdeel van een socio-technisch systeem. Hoewel kennis van het zuiveringsproces en kwaliteitsnormen geen doorslaggevende factor is, is het wel een randvoorwaarde om de burger mee te krijgen om gezuiverd afvalwater te gebruiken. Vaak reageert men heel emotioneel op afvalwater, de zogenaamde “law of contagion”. Iets wat ooit in contact is geweest met iets “vies” blijft besmet, ook al werd het technisch gezuiverd. Dit staat ook wel gekend als de “yuck factor”. De rol van wetenschappelijke experts en de reputatie van instituten is hierin onmiskenbaar om een holistisch, positief narratief over afvalwater te creëren.
Deze mindset zien we ook in een aantal belangrijke uitdagingen voor waterhergebruik. De wetgeving rond waterhergebruik van huishoudens is op dit moment - in tegenstelling tot bij energievoorziening - een beperkende factor en wordt zelden meegenomen in het ontwerp van een huis of tuin. Sensibilisering op lokaal niveau, bijvoorbeeld voor opvang van hemelwater, zal van cruciaal belang blijven. Globaal zijn de wettelijke aspecten, maar ook het kostenplaatje en administratieve vereenvoudiging belangrijke factoren die waterbeheer ten goede kunnen komen.
De concrete vernatting in Vlaanderen blijft een ander heikel punt waar ook de landbouwer een belangrijke bijdrage kan leveren. Landbouwers zijn zelf vaak het eerste slachtoffer van (extreme) droogte en kunnen dus nuttige milieudiensten leveren (bv. grondwaterstand kunstmatig herstellen), mits een geschikt kader. De hoeveelheid afvalwater die dagelijks gezuiverd wordt betreft een enorm potentieel dat onder goede voorwaarden via landbouw terug in de bodem gebracht kan worden.
Conclusie en advies
Als slotconclusie voor waterhergebruik in Vlaanderen stellen we dat een integraal waterbeleid essentieel is via actieve samenwerking tussen verschillende actoren en stakeholders. Systeemdenken op verschillende niveaus is in een versnipperd Vlaanderen geen evidente, doch wel een absoluut noodzakelijke benadering.
Als belangrijke actiepunten wensen we vanuit de stuurgroep volgende thema’s naar voor te schuiven:
1. Waterhergebruik is broodnodig, maar er moeten nog belangrijke maatregelen genomen worden om het te maximaliseren, zoals administratieve vereenvoudiging.
2. Circulair watergebruik is slechts een gedeeltelijke oplossing om de waterschaarste in Vlaanderen aan te pakken. De watervoorraden aanvullen speelt een prominente(re) rol in een effectieve en duurzame oplossing. We bevelen aan om na te kijken in hoeverre en op welke concrete manier de landbouw hieraan kan bijdragen.
3. Het is van prioritair belang om de bevolking van zuiver en veilig drinkwater te voorzien, en dit kan perfect samengaan met een sensibilisering over het belang van waterrecyclage. Het is daarbij belangrijk dit af te stemmen op de verschillende bevolkingsgroepen van onze samenleving.
Auteurs: Jo De Vrieze, Veerle Van Malderen, Johan Gemoets, Willy Verstraete, Diederik Schowanek (ie-net expertgroep Klimaat-Duurzaamheid-Leefmilieu)
Redactie: Vlakwa
Met dank aan de Sprekers: Bernard De Potter (VMM), Dirk Halet (Vlakwa), Marjoleine Weemaes (Aquafin), Emmanuel Van Houtte (IWVA), Piet De Langhe (Pantarein), Robbe Geerts (UA) en de Moderator van het debat: Prof. Patrick Meire (UA)